حفص الفردحَفْصُ الفَرد، متکلم مصری قرن دوم میباشد. ۱ - کنیه، سال ولادت و مناظراتکنیه او را ابوعمرو و ابویحیی ذکر کردهاند. [۱]
ابنندیم،الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۰.
سال ولادت و وفاتش معلوم نیست. گفتهاند که در مصر (احتمالا بین سالهای ۱۸۸ تا ۱۹۵) با شافعی مناظره کرد و شافعی او را، به سبب اعتقاد به مخلوق بودن قرآن، کافر شمرد و «المنفرد» لقب داد. [۲]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۴۳، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۳]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۳۰۶، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۴]
ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۵۱، ص۳۱۰ـ۳۱۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۵]
ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۵۱، ص۳۸۲، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۶]
ابنحجر عسقلانی، لسانالمیزان، ج۲، ص۳۳۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
[۷]
د، اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
حفص سپس به بصره رفت و در مجلس ابوالهُذَیلِ عَلّاف، متکلم مشهور معتزلی، حاضر شد. پس از مناظرههایی با او بر سر جبر و قَدَر، در ۲۰۳ به مصر بازگشت. [۸]
ابنندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۲۹.
[۹]
ابنمرتضی، کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، چاپ محمدجواد مشکور، (بیجا) ۱۹۸۸.
[۱۰]
د، اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
ابوالهذیل و حفصالفرد کتابهایی در رد یکدیگر نوشتند. [۱۱]
ابنندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۰۴.
[۱۲]
ابنندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۲۹.
اختلاف این دو ممکن است به سبب نارضایی حفص از موضع ابوالهذیل باشد، زیرا ابوالهذیل برخلاف ضِراربن عمرو (متوفی ح۱۹۰)، استاد سابقش که از اعتزال به جبر گرایید، مدافع اختیار انسان بود. [۱۳]
د. ایرانیکا، ذیل "Abul- Hodayl al- Allaf "
.
۲ - اندیشههای حفصاندیشههای حفص در موارد بسیاری شبیه به آرای ضِرار است و در بسیاری منابع آنها را در کنار هم ذکر کردهاند. شهرستانی [۱۴]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۲۰، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بیتا).
حتی ضراریه را پیروان حفصالفرد خوانده است. مجموع این دادهها، سخن ابنندیم [۱۵]
ابنندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۲۹.
را توجیه میکند که گفته است حفص در آغاز معتزلی بود و سپس به خلق افعال معتقد شد و همچون حسینبن محمد نَجّار از بزرگان مجبّره بود. ابنمرتضی [۱۶]
ابنمرتضی، کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمدجواد مشکور، (بیجا) ۱۹۸۸.
حفص را از بزرگان عانِدیه، پیروان ابوالفضل عاند کَرّامی، که آنان نیز اهل جبر بودند، شمرده است.
۳ - اندیشههای دیگری از حفصجز اعتقاد به خلق افعال، [۱۷]
ابنحزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۸۱، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۸]
حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (قسم الالهیات)، ج۱، ص۶۸، چاپ جعفر سبحانی، قم ۱۳۷۵ش.
[۱۹]
ابنمرتضی، کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمدجواد مشکور، (بیجا) ۱۹۸۸.
اندیشههای دیگری نیز از حفص در کتابهای کلام و فرق ذکر شده، از جمله این اندیشه جبری که اراده خدا بر دو نوع است: ارادهای که صفت ذات خداست و هر چیز ماسوای ذات الهی متعلَّق آن قرار میگیرد، خواه آن چیز فعل خدا باشد خواه فعل مخلوقات؛ و ارادهای که صفت فعل خداست و غیر از اوست و عبارت است از امر او به طاعت. [۲۰]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۱۵، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
درباره رؤیت، از او نقل کردهاند که خدا به چشم دیده نمیشود و در روز قیامت خدا حس ششمی برای ما میآفریند تا با آن او را درک کنیم. [۲۱]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۱۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۲]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۸۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۳]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۱۴، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بیتا).
نیز گفتهاند او بر آن بوده است که خدا ماهیتی دارد که هیچکس جز خودش آن را نمیشناسد. [۲۴]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علیابنالراوندی الملحد، ج۱، ص۲۰۱، چاپ محمد حجازی، قاهره (۱۹۸۸).
همچنین او در مقابل نظریه مداخله نَظّام ــکه مبنی بر نفی ترکیب جسم از اجزای لایتجزا بودــ از مفهوم مجاورت استفاده میکرده است، به این شرح که اعراضِ مجتمع در اجسام در لطیفترین حد مجاورت با یکدیگر قرار دارند. [۲۵]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۳۱۸، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۶]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۴۰۸، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۷]
ابنحزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۲۰۱، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۸]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۲۰ـ ۱۲۱، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بیتا).
[۲۹]
عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علمالکلام، ج۱، ص۳۱۶، بیروت: عالمالکتب، (بیتا).
[۳۰]
علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۱۶۰، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
۴ - آثار حفصالفرداز آثار حفصالفرد ــکه هیچیک باقینمانده ــ ابنندیم [۳۱]
ابنندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۳۰.
از اینها نام برده است:کتابالتوحید، کتاب الاستطاعة، کتابالابواب فیالمخلوق، کتاب فی المخلوق علی أبیالهذیل، کتاب الرد علی النصاری، و کتابالردعلی المعتزله. کتابی با عنوان الفرق بینالسحر و النبوه نیز به او نسبت داده شده است. [۳۲]
ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیبالتهذیب، ج۲، ص۲۱۱، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵ /۱۹۹۵.
۵ - منابع(۱) ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیبالتهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵ /۱۹۹۵. (۲) ابنحجر عسقلانی، لسانالمیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۳) ابنحزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۴) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۵) ابنمرتضی، کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، (بیجا) ۱۹۸۸. (۶) ابنندیم، الفهرست (تهران). (۷) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۸) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بیتا). (۹) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۰) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش. (۱۱) عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علیابنالراوندی الملحد، چاپ محمد حجازی، قاهره (۱۹۸۸). (۱۲) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بیتا). (۱۳) عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علمالکلام، بیروت: عالمالکتب، (بیتا). (۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (قسم الالهیات)، چاپ جعفر سبحانی، قم ۱۳۷۵ش. (۱۵) EIr, sv "Abu'l-Hodayl al-Allaf " (by J van Ess) ;. (۱۶) EI۲, sv "Hafs al-Fard". ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفصالفرد»، شماره۶۳۰۹. |